Dwór w Zułowie spłonął (ogień zaprószyć miał służący) wraz ze stajniami, oborami i wszystkimi budynkami gospodarczymi oraz sporym fragmentem lasu w lipcu 1874 roku.

Rodzina Piłsudskich należała do zamożnych,  niestety, zadłużyła się- wynikało to zarówno z niezbyt trafnych interesów ojca Józefa Piłsudskiego, jak i procesu Bronisława, starszego brata Józefa, któremu groziła kara śmierci za próbę zamachu na cara Aleksandra III.

„Urodziłem się na wsi, w szlacheckiej rodzinie, której członkowie, zarówno z tytułu starożytności pochodzenia, jak i dzięki obszarowi posiadanej ziemi, należeli do rzędu tych, co niegdyś byli nazywani bene nati et possesionati. Jako possesionatus, nie zaznałem długo żadnej troski o materialne rzeczy i otoczony byłem w dzieciństwie pewnym komfortem. A że rodzeństwo moje było liczne i rodzice względem nas byli bardzo łagodni i serdeczni, mógłbym nazwać swe dzieciństwo – sielskim, anielskim. Mógłbym – gdyby nie zgrzyt jeden, zgrzyt, który sępił czoło ojca, wyciskał łzę z oczu matki i głęboko się wrażał w mózgi dziecięce. Tym zgrzytem było świeże wspomnienie o klęsce narodowej 1863 roku (urodziłem się w 1867 roku). Matka, nieprzejednana patriotka, nie starała się nawet ukrywać przed nami bólu i zawodów z powodu upadku powstania, owszem, wychowywała nas, robiąc właśnie nacisk na konieczność dalszej walki z wrogiem ojczyzny”.(J. Piłsudski)

Ze wspomnień samego Józefa wynika, że źródeł jego postawy buntownika należy szukać w domu rodzinnym. Jak pisał w 1903 r. zapoznawano dzieci „z utworami naszych wieszczów, ze specjalnym uwzględnieniem utworów zakazanych, uczono historii Polski” (jak pamiętamy, były to czasy zaborów!). We wspomnieniach Józefa bardzo często wracała postać matki czytającej dzieciom polskie książki. Maria Piłsudska szczególną estymą darzyła Zygmunta Krasińskiego, ulubionym poetą Józefa był i pozostał Juliusz Słowacki.  Bohaterem rozpalającym wyobraźnię był dla Ziuka (jak w dzieciństwie nazywany był Piłsudski) Napoleon Bonaparte. Ten szczególny klimat sprawiał, że wszystkie „marzenia moje koncentrowały się wówczas koło powstania i walki orężnej z Moskalami, których z całej duszy nienawidziłem”. (J. Piłsudski)

Po pożarze dworu w Zułowie rodzina przeniosła się do Wilna, tam powodziło jej się kiepsko, interesy ojca nie wyszły. Dzięki pomocy licznej rodziny nie zaznali głodu, ale było ciężko.

Józef rozpoczął naukę w I Gimnazjum w Wilnie. Po latach zajęcia w szkole wspominał jako czas nieustannej urzędowej rusyfikacji:

„ Jak silnym było wrażenie tego systemu pedagogicznego na mój umysł, sądzić można z tego, że dotąd jeszcze, gdym już przeszedł przez więzienie i Sybir, i miał do czynienia z czynownikami różnego gatunku, w każdym przykrym śnie odgrywa taką lub inną rolę którykolwiek z moich miłych pedagogów wileńskich”. (J. Piłsudski)

W odruchu sprzeciwu (miał wtedy 15 lat) założył wraz z bratem Bronisławem i kilkoma kolegami organizację „Spójnia” zajmującą się samokształceniem oraz „propagowaniem patriotyzmu i kultury polskiej”.

We wrześniu 1884 roku zmarła Maria Piłsudska, co w dużej mierze przyczyniło się do rozluźnienia więzi rodzinnych pomiędzy rodzeństwem i ojcem. Z listów, dzienników i wspomnień ich znajomych wynika, że bardziej niż szacunek czuli litość dla ojca, który w żaden sposób nie zastąpił im matki.

Józef  powtarzał wielokrotnie, że to po matce odziedziczył charakter. W swej ostatniej woli- prosząc, by sprowadzić zwłoki matki z Sugint i pochować je w Wilnie- zalecił: „Niech dumne serce u stóp dumnej matki spoczywa”. Maria spoczywa na wileńskiej Rossie, a wraz z nią serce jej syna…

Wiosną 1885 roku Józef zdał egzaminy maturalne, najlepsze oceny otrzymał z historii i geografii. Kolejny etap w jego życiu to studia medyczne, które rozpoczął w Charkowie. Charków będący wówczas prowincjonalnym miastem imperium, nie był miastem tak drogim jak np. Petersburg, gdzie studiował Bronisław. To w Charkowie Józef zetknął się po raz pierwszy z pismami socjalistów. Związał się ze środowiskami opozycji antycarskiej, szczególnie z kręgów organizacji Narodna Wola, choć nie dał się wciągnąć w jej struktury. Narodna Wola nie poświęcała należytej uwagi sprawie niepodległości Polski, co dla Piłsudskiego stanowiło wyznacznik przydatności danej organizacji.

22 marca 1887 roku Józef został zatrzymany za przygotowywanie zamachu na życie cara Aleksandra III. Spisek był prawdziwy, ale udział Piłsudskiego nie do końca świadomy- był przewodnikiem po Wilnie dla działaczy Frakcji Terrorystycznej Narodnej Woli. Józef  w procesie potraktowany przez sąd jako świadek, także został skazany- pięć lat zesłania na Syberię. Starszy brat – Bronisław, który świadomie uczestniczył w spisku otrzymał wyrok 15 lat zesłania i ciężkich robót.

„Jedynie czyn ma znaczenie. Najlepsze chęci pozostają bez skutku, o ile nie pociągają za sobą następstw praktycznych”. (J. Piłsudski do korespondenta „Le petit Jurnal”, 1919)

W październiku 1887 roku w transporcie więźniów Józef dotarł do Irkucka, stamtąd został przewieziony do Kireńska. W Kireńsku zastał nieliczną polską kolonię, tam w domu jednego z pionierów polskiego ruchu socjalistycznego Stanisława Landego, poznał swą pierwszą młodzieńczą miłość, którą była siostra żony Landego, Leonarda Lewandowska. W 1890 roku skończyło się zesłanie Leonardy. Korespondencja pomiędzy Józefem a Leonardą ciągnęła się miesiącami, ostatecznie jednak związek się rozpadł, po powrocie do Polski Piłsudski nie odwiedził swej pierwszej ukochanej ani ona jego.

Józef wrócił do Wilna w 1892 roku. Związał się tam z konspiracją socjalistyczną i Litewską Sekcją PPS. Przez pewien czas był korespondentem pisma „Przedświt”. Po dwóch latach działalności został przedstawicielem Sekcji Litewskiej w Centralnym Komitecie Robotniczym  PPS i redaktorem naczelnym pisma „Robotnik”, organu PPS.

„Najpierw niepodległość, później socjalizm” .(J. Piłsudski)

W Wilnie Józef poznał drugą miłość swego życia  i pierwszą żonę Marię z Koplewskich Juszkiewiczową. Maria uważana była za jedną z najpiękniejszych wilnianek, nazywana była Piękną Panią. O jej rękę Józef rywalizował z Romanem Dmowskim (polityk i twórca Narodowej Demokracji). Zakończona ślubem walka Piłsudskiego o rękę Marii była też zwycięstwem nad jego głównym rywalem politycznym. Nie brak opinii, że na poziom wrogości między obydwoma politykami będącymi symbolami Polski międzywojennej i nazywanych Ojcami Niepodległej Polski wpłynęły właśnie losy starań o rękę pięknej Marii.

Pod koniec wieku Piłsudscy przeprowadzili się w Wilna do Łodzi. W lutym 1900 roku do mieszkania Piłsudskich wkroczyli żandarmi, po rewizji, podczas której odkryto częściowo złożony 36 numer „Robotnika” Piłsudskich aresztowano. Józef trafiło celi nr 39 X Pawilonu Warszawskiej Cytadeli, oskarżano go o przygotowywanie, drukowanie i kolportaż nielegalnej literatury oraz znaczącą rolę w socjalistycznej organizacji, jednak najgorszym zarzutem było oskarżenie o współudział w zabójstwie dwóch szpicli nasłanych przez ochranę do organizacji. Zabójstwo groziło sądem wojennym, a to równało się katordze lub nawet karze śmierci. Piłsudski zdecydował się na symulowanie choroby psychicznej, opinię o niepoczytalności wystawił mu Iwan Szabasznikow, szef szpitala dla obłąkanych w Warszawie, który był z pochodzenia Buriatem (Szabasznikow nie przepadał za Rosjanami i tym, co robili oni w Buriacji). Piłsudski przeniesiony został do szpitala psychiatrycznego w Petersburgu, skąd udało mu się zbiec 1 maja 1901 r.

Po udanej ucieczce w maju 1901 r. Piłsudski ,używając nazwiska Józef Ginet, początkowo zamieszkał w Zakopanem, by w połowie października przenieść się do Krakowa.

Lata 1904 – 1907 były dla Piłsudskiego bardzo burzliwe. Impulsem była wojna rosyjsko- japońska (1904 – 1905) i fakt, że stroną triumfującą byli Japończycy. PPS zależało na stworzeniu legionów polskich w Japonii, co ułatwiało zdobywanie rosyjskich ziem na których znajdowało się wielu zesłańców. Działacze PPS zdecydowali, że Piłsudski uda się do  Japonii wraz z Tytusem Filipowiczem- w Japonii przekonywali przedstawicieli rządu do wejścia w układ z PPS i wsparcia bronią oraz pieniędzmi antyrosyjskiego powstania w Polsce. Zmuszenie Rosjan do walki na dwa fronty pozwoliłoby Polakom odzyskać niepodległość, a Japończycy mogliby pokonać Rosję. Do Tokio przybył także Roman Dmowski. Politycy zachowywali się względem siebie poprawnie, Dmowski oprowadzał Piłsudskiego i Filipowicza po mieście. Misja Piłsudskiego nie powiodła się, jedyne co uzyskała PPS to pomoc finansowa. Powodem mógł być fakt, że dwaj ważni polscy politycy mieli odmienne zdanie, a to był sygnał podziałów i braku możliwości wypracowania wspólnego planu.

Piłsudski czynnie uczestniczył w rosyjskiej rewolucji 1905 r. , usiłując przekształcić ją przy pomocy Organizacji Bojowej PPS w czwarte narodowe powstanie. Skończyło się fiaskiem i rozłamem w partii. Piłsudski stanął na czele PPS- Frakcji Rewolucyjnej, działalność przeniósł do Galicji, gdzie formował militarne kadry na wypadek powszechnego konfliktu zbrojnego.

W roku 1910 w zaborze austriackim udało się powołać do życia dwie legalnie działające, prowadzące ćwiczenia i wykłady teoretyczne z dziedzin wojskowości, organizacje – „Związek Strzelecki” we Lwowie oraz „Towarzystwo Strzeleckie” w Krakowie. W roku 1912 Piłsudski został Komendantem Głównym Związków Strzeleckich.

6 sierpnia 1914 roku z Krakowa do Kongresówki wymaszerowała Pierwsza Kompania Kadrowa licząca 144 żołnierzy, utworzona trzy dni wcześniej z członków Strzelca i Polskich Drużyn Strzeleckich (polskich organizacji paramilitarnych). W zamyśle Piłsudskiego był to zalążek wojska polskiego.

W Krakowie Piłsudski wspierany przez socjalistów doszedł do zgody z endekami i konserwatystami, powołując 16 sierpnia 1914 r. wraz z krakowskim Naczelnym Komitetem Narodowym Legiony Polskie- osobiście dowodził ich I Brygadą, w ścisłej konspiracji natomiast powołał do życia Polską Organizację Wojskową (POW).

Kiedy w roku 1917 Legiony odmówiły złożenia przysięgi na wierność Austrii i Niemcom, Piłsudskiego, chociaż rok wcześniej zrezygnował z dowództwa i zostawszy członkiem Tymczasowej Rady Stanu żądał utworzenia w Warszawie Rządu Narodowego, aresztowano i osadzono w więzieniu w Magdeburgu, gdzie przebywał do listopada 1918 roku. Odosobnienie nie było zbyt ciężkie, ale miał kłopoty zdrowotne (przewlekły reumatyzm, bóle serca), do tego doszły kłopoty osobiste- jego związek z Marią rozpadł się. Piłsudski nie rozwiódł się z Marią, nie potrafił się na to zdobyć po śmierci ukochanej pasierbicy Wandy Juszkiewiczówny. Maria przeżyła śmierć córki bardzo ciężko (pogorszenie stanu zdrowia, choroba nerwowa). Józef śmierć przybranej córki również bardzo mocno przeżył,  imię swej pierwszej biologicznej córce (urodzonej 7 lutego 1918 r.) nadał na cześć zmarłej pasierbicy.

Piłsudski jeszcze będąc w związku z Marią związał się z Aleksandrą Szczerbińską, która, po śmierci Marii, została jego żoną.

Bramy więzienia otwarła  niemiecka rewolucja i klęska Niemiec- po krótkim pobycie w Berlinie i odmowie złożenia jakichkolwiek wiążących politycznych deklaracji Piłsudski wrócił 10 listopada 1918 r. do Warszawy.

11 listopada otrzymał naczelne dowództwo nad polskimi wojskami oraz misję utworzenia w wyzwolonym państwie rządu narodowego. 14 listopada 1918 roku powierzono mu tymczasowe zwierzchnictwo nad krajem , 22 listopada otrzymał oficjalnie funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa –do 20 lutego 1919 roku jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, a od zatwierdzenia go na urzędzie przez Sejm Ustawodawczy 20 lutego 1919 do 11 grudnia 1922 roku jako Naczelnik Państwa, kiedy to 11 grudnia 1922 na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zaprzysiężony został Gabriel Narutowicz.

 

Sam Piłsudski skupił się na obronie odzyskanej przez Polskę niepodległości. W latach 1919 – 1921 toczył na Wschodzie walki z bolszewikami zakończone pokojem w Rydze, na mocy którego Polska odzyskała Wschodnią Galicję. Właśnie w trakcie owej kampanii 19 marca 1920 armia ofiarowała Piłsudskiemu buławę Pierwszego Marszałka Polski. Buławę, symbol władzy i bezwzględnego posłuszeństwa, Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych wręczył żołnierz frontowy w dniu 15 listopada 1920 r. na Placu Zamkowym w Warszawie.

W 1921 roku zmarła pierwsza żona Piłsudskiego, w zmienionej sytuacji miał miejsce skromny ślub z Aleksandrą Szczerbińską. Rodzina zamieszkała na parterze prawego skrzydła Belwederu, wkrótce przeprowadziła się do Pałacu Saskiego, a w maju 1923 roku do skromnej willi Milusin w Sulejówku. W międzyczasie rodzina się powiększyła- 28 lutego 1920 r. przyszła na świat druga córka Piłsudskiego, Jadwiga.

 

W Sulejówku Piłsudski znalazła się na wymuszonej politycznej emeryturze. Podjął decyzję, by nie kandydować na urząd prezydenta państwa, głównie z powodu drastycznego ograniczenia uprawnień prezydenta zapisanych w konstytucji marcowej (konstytucja marcowa- 17 marca 1921). W Sulejówku oddał się pracy literackiej – powstały: „Wspomnienia o Gabrjelu Narutowiczu” (1923), „O wartości żołnierza Legjonów” (1923), „Rok 1920” (1924), „U źródeł niemocy Rzpltej” (1924) i „Moje pierwsze boje” (1925).

 

Zamordowanie prezydenta RP Gabriela Narutowicza, który zginął zaledwie tydzień po wyborze na to stanowisko podczas otwierania wystawy w galerii „Zachęta” z ręki malarza Eligiusza Niewiadomskiego (sympatyka ruchów nacjonalistycznych) było dla Piłsudskiego szokiem. Bliscy Marszałka podkreślali, że utracił on wiarę w odrodzenie polskiej duszy, narastało w nim przekonanie, że demoralizacji obecnej w życiu politycznym należy przeciwstawić silny autorytet. Piłsudski uznał za niemożliwą współpracę z premierem rządu, Wincentym Witosem, którego uważał za moralnie odpowiedzialnego za popełniony czyn.

Niepokoje społeczne, rosnąca liczba bezrobotnych i kryzys gospodarczy spowodowały, że Piłsudski, cieszący się ogromnym poparciem i poważaniem społeczeństwa, zażądał złożenia władzy przez gabinet Witosa. 12 maja1926 r. Piłsudski w towarzystwie jedynie adiutanta pojechał do Warszawy na spotkanie z prezydentem Wojciechowskim, chciał nakłonić dawnego przyjaciela do zmiany rządu Witosa. Do spotkania nie doszło, gdyż prezydent wyjechał do Spały. Na wieść o wydarzeniach, jakie mają miejsce, prezydent wraca. O godzinie 17 doszło na moście Poniatowskiego do rozmowy Piłsudskiego z Wojciechowskim. Kompromis był już jednak niemożliwy. Tego samego dnia na czele wiernych sobie oddziałów Marszałek wkroczył do Warszawy. 14 maja wojska Piłsudskiego przejęły władzę w stolicy. O godzinie 17.30 rząd podał się do dymisji, a prezydent Wojciechowski złożył urząd. Od przewrotu majowego Piłsudski niepodzielnie rządził państwem polskim. Zamach rozpoczął 13- letnie rządy sanacji (od łacińskiego rzeczownika „sanatio”- uzdrawianie), które przetrwały do 1939 roku, był to system autorytarny.

„Nie jestem za dyktaturą w Polsce. Inaczej wyobrażam sobie głowę państwa: trzeba aby miał on prawo szybkiego powzięcia decyzji w zagadnieniach tyczących się interesu narodowego”. (J. Piłsudski w wywiadzie dla „La Matin”, 1926)

Piłsudski nie  przyjął nominacji na urząd prezydenta- świadomy jego ograniczonych kompetencji odmówił przyjęcia tej godności, objął natomiast tekę ministra spraw wojskowych, przewodniczącego Rady Wojennej i generalnego inspektora Sił Zbrojnych. Sprawował również dwukrotnie urząd premiera – w latach 1926 – 1928 i 1930).

W latach 30. Piłsudski był już nieuleczalnie chory. Już w 1928 roku przeszedł wylew, nie pomagał też tryb życia Marszałka- mocna herbata, mocne papierosy, brak dbałości o zdrowie. Zmarł 12 maja 1935 roku, jego śmierć  zaskoczyła cały naród. Do niemal ostatniej chwili ukrywał on nieuleczalną chorobę – raka wątroby. Pogrzeb  stał się ogromną manifestacją narodową oddającą hołd zmarłemu Marszałkowi. Ciało zostało pochowane w krypcie św. Leonarda w Katedrze na Wawelu.

ZIUK- tak nazywany był Józef Piłsudski od dziecka przez rodzinę i najbliższych.

WIKTOR- pseudonim, który przyjął po powrocie z zesłania na Syberię i zajął się redagowaniem „Robotnika”.

MIECZYSŁAW- pseudonim, który przyjął po ucieczce z więzienia 1902 r.

KOMENDANT- od 1912 roku był Komendantem Głównym Związku Walki Czynnej.

DZIADEK- miał 47 lat, gdy poprowadził na wojnę Pierwszą Kompanię Kadrową, dla wielu młodziutkich chłopców był, po prostu, wiekowy. Miano to wyrażało szacunek.

 

Bernadetta Podsada